Калганчы ӧйлӧрдӧ Россия Федерациязында не болуп турганын аайлаарга кӱч боло берди?.. Јылдыҥ бажында, кочкор айда Владислав Сурков (1999-2011 јылдарда президенттиҥ администрациязыныҥ јааныныҥ тегин ле баштапкы ордынчызы, 2011-2013 јылдарда Башкаруныҥ аппарадыныҥ јааны, 2013 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире президенттиҥ болушчызы) "Независимый газетте" кепке базылган "Долгое государство Путина" деп адалган бичимелинде "Орус тӱӱкиде орус элдиҥ тӧс деген тӧрт бӱдӱмдерин олорды тӧзӧгӧн башчылардыҥ аттарыла адагадый: Ӱчинчи Иванныҥ эли (Московский ле Орус каандык, XV-XVII чактар); Улу Петрдыҥ эли (Российский империя, XVIII-XIX чактар); Ленинниҥ эли (Советский Союз, ХХ чак); Путинниҥ эли (Россия Федерациязы, XXI чак)" деп темдектеген эди. Чындап та, Владимир Путин 1999 јылдыҥ куран-јаҥар айларында ла 2008-2012 јылдарда Башкаруныҥ председатели, 1999-2008 јылдарда ла 2012 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире орооныстыҥ президенти болуп иштейт.

В.Путинниҥ јаан јамыларда 20 јылга ӧткӱрген ӧйин ле ижин бу ла В.Сурков бу ла јуукта "путинизм" деп адылу байлап, јартамалдында "это глобальный политический лайфхак, хорошо работающий метод властвования" деп јетирди. Интернеттеҥ кӧрзӧм, "life hacking" деген английский сленгтиҥ орус учуры "набор методик и приемов для упрощения процесса достижения поставленных целей при помощи разных полезных советов и хитрых трюков" деп јарталыптыр. Мениҥ санаамла, бӱгӱн В.Путинде ич те, тыш та политиказы аайынча мактанар неме јок, ол бойын једимдӱ, јозокту лайфхакер деп јӱк ле јамызын кичееринде айдынардаҥ башка. Керектиҥ чынын айтса, бӱгӱн Россия Федерациязы јайрадылардыҥ бери јанында турат. Советский Союз јайрадылар алдында база ла мындый айалга болгон: а) телекейде нефтьтиҥ баазы јабызаган; б) ороонныҥ бюджединиҥ кирелтези астаган; в) геронтократия ӧҥ алынган (2024 јылда В.Путинге 72 јаш болор, Советский Союзтыҥ ӧлгӧнчӧ иштеген башчылары Леонид Брежнев 75 јашка, Юрий Андропов 69 јашка, Константин Черненко 74 јашка јетире иштегендер); г) Кӱнбадыштыҥ ороондорыла удурлажу тыҥыган; д) ороонныҥ бюджединиҥ кӧп јарымы јаан черӱ тударына, јаҥы јуу-јепселдер јазаарына, Кӱнбадыштыҥ ороондорыла тартыжып турган режимдерди (темдектезе, Венесуэлада Уго Чавес, Сирияда Башар Асад) корыырына ла "орус телекейди" (Приднестровье, Абхазия, Южная Осетия, ЛНР, ДНР) јӧмӧӧрине барат; е) ороон ичинде талалар, калыктар ортодо оҥдошпостор башталган; ж) кадрлардыҥ сурагы (какократия) федерал тӧс јер ле талалар ортодо оҥдошпосторго экелген... В.Путин јуук ӧйлӧрдӧ бу тоололгон јети јеткерле урушпаза, орус тӱӱкиде Россия Федерациязы эҥ кыска салымду эл болоры јарт сезилет. Талалар ортодогы ла Москва ла талалар ортодо оҥдошпосторды лапту ширтезе, федерал тӧс јер буларды бойы ӧнӧтийин кӱйбӱредип тургандый билдирет. Темдектезе, Чечен Республика Ингушетияныҥ ла Дагестанныҥ јерлерин блаажып турганын токтодорго, Рамзан Кадыровко В.Путинниҥ бир ле телефон согужы једер ине... Айдарда, олордыҥ тартыжузы Кремльге керек болуп турган, айса болзо, бу Россия Федерациязында ич политика "бӧлип, бийле" деген ээжи-принципти ылтам тузаланып баштаганын керелейт?.. Федерал тӧс јер ле талалар ортодо оҥдошпосторды алзабыс, президенттиҥ администрациязы кадровый суракла бис ле ошкош "эҥ пророссийский" деп айткадый республикаларды, Калмыкия ла Бурятияны, митингтерге, пикеттерге экелди. Сыгын айда болгон талдаштардыҥ кийнинде Элистада (Калмыкияныҥ тӧс калазы) ла Улан-Удэде (Бурятияныҥ тӧс калазы) калмыктар ла буряттар тӱймеп јат. Москва, бир јанынаҥ, калмыктарга калмык кижини (Бату Хасиковты) башчы эдип ийген де болзо, је, экинчи јанынаҥ, Элистаныҥ мэрине кӧк албанла, каланыҥ Уставын бузуп туруп, Донецкий Народный Республиканыҥ башчызы болгон Дмитрий Трапезниковты тургузат... Бурятияда айалга эмеш башка. Улан-Удэниҥ мэрине ӧткӧн талдаштарда јеҥӱни самовыдвиженец болуп кубулган единорос, 2017-2019 јылдарда Башкаруныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы, кочкор айдаҥ ала Улан-Удэниҥ сити-менеджери Игорь Шутенков алган. Ол баштапкы јерди 52 процентле алган, экинчи јерде 37 процентле бурят коммунист Вячеслав Мархаев (бу кижи 2017 јылда Бурятияныҥ башчызына кандидат болуп чыгарда, республиканыҥ јаҥдары ого муниципальный фильтрди ӧдӧргӧ бергилебеген болгон) арткан. Албаты-јон ортодо јарлу башкараачы, бурят ОМОН-ды тӧзӧгӧн лӧ башкарган, Албаты Хуралдыҥ ла Государственный Думаныҥ депутады болгон, эмди Федерация Совединиҥ сенаторы болуп турган политик јеҥдиртип ийерде, кӧп улус талдаштарда булгак болгон деп серемјиленип, тӧс каланыҥ тӧс тепсеҥине чыккылагандар... Элистада да, Улан-Удэде де пикеттерди, митингтерди тӧзи јаҥыс, тӧзӧлгӧзи бир эдип бириктирип турган неме республиказыныҥ тӧс калаларында тоозы кӧптӧп калган калмыктар ла буряттар тӧс јуртын бойыныҥ кижизи башкарзын деген санаа-кӱӱндери туру. Је республикалардыҥ башчылары Б.Хасиков то, Алексей Цыденов то Москваныҥ јакылтазыла тӧс каланыҥ мэрлерине орус укту кижилерди јӧмӧгӧндӧр. Мындый политикадаҥ Кремль республикалардыҥ башчыларын ла албатызын ӧнӧтийин чагыштырып турганы кӧрӱнет эмес пе? Ӧӧн-бӧкӧӧндӱ улусты башкарарга јеҥил ине...
Президенттиҥ администрациязы Алтай Республикада да андый ла политика ӧткӱрет ине. Баштапкызында, Кремль Александр Бердниковтыҥ ордына республиканыҥ удурум башчызына республикадаҥ Родион Букачаковты, Владимир Полетаевти, Максим Кудрявцевти туураладып, Алтай крайдаҥ Олег Хорохординди кӧстӧйт, экинчизинде, "Возрождение России" партияны Александр Манзыровтыҥ кандидатуразын јӧмӧбӧзине ууламјыйт, ӱчинчизинде, О.Хорохордин Чамал, Чой ло Турачак аймактардыҥ башчыларыныҥ ла депутаттарыныҥ бастыразыныҥ ӱндерин озолондыра јууп, "Справедливая Россия" партия кӧстӧгӧн Леонид Ефимовты муниципальный фильтрле туйуктап, талдаштардаҥ уштыйт. Мындый алтамдардаҥ, туйукташтардаҥ Москваныҥ Алтай Республиканы алтай кижи башкарбазын деген политиказы јарт кычырылып јат ине. Эмди сакыйтан турус: О.Хорохордин кадровый политиказында национальный паритетти тударын эмезе тутпазын, јурт ээлем, агаш, аҥ-куш аайынча ведомстволорды алтайларга берерин эмезе бербезин?.. Москва ийген башчы вице-премьерлерине кемдерди алары оныҥ кадровый политиказыныҥ чокым керези болотон туру?.. В.Сурков путинизмди элдиҥ идеологиязы кемине кӧдӱрип ийерде, оппозиционный политик Григорий Явлинский ол ло тарый «путинизм – это политический лайфхак для какократов. Какократия – это власть худших. Путинизм – это сознательная и целенаправленная отрицательная кадровая селекция, приведение худших к власти и обеспечение им в обмен на лояльность ничем не ограниченного обогащения» деп јетирген эди.
Сыгын айда тудулган Эл Курултайды алзабыс, јаҥы парламентке кӧп јаҥы депутаттар талдалганы, бир јанынаҥ, сӱӱнидирген ("јаҥы јалмуур јаҥыдаҥ јалмаар" дегенине кажы ла кижиниҥ канында ине), је, экинчи јанынаҥ, эски депутаттар јаҥы депутаттарга јаҥыдаҥ иштеерге бергилебеди. Владимир Тюлентин – спикер, Татьяна Гигель – сенатор, Михаил Терехов – "Единая Россияныҥ" фракциязыныҥ јааны болуп артып калгандарын ичкери алтам деп айдып болбозыс ине. Је, ол ок ӧйдӧ М.Терехов вице-спикерге, Айдар Тазрашев экологияныҥ ла Григорий Пильтин јурт ээлем комитеттердиҥ председательдерине ӧдӱп болбогондорын темдектебеске болбос. 2016 јылдыҥ сыгын айынаҥ бери Эл Курултайды В.Тюлентин эмес, а М.Терехов башкарган ине, А.Тазрашевтиҥ јаан јастыразы А.Бердников алтайларды јаман сӧстӧп айткылаарда, оныҥ адааанын аларга болуп, албатыны алтай ла телеҥитке бӧлигени туру, а Г.Пильтин јажы јаан деп туйуктатканы јарт, јаш депутаттарга база ӧзӧр керек ине. В.Тюлентин спикерге баштапкы ӱнбериште ӧтпӧй каларда, "Единая Россияныҥ" Генеральный совединиҥ качызы Андрей Турчак фракцияныҥ депутаттарын ого-бого согултып, экинчи ӱнбериште бастыразы ӱндерин Тюлентин учун берзин деп молјойло, ол учун темдек тургускан бюллетеньдерди смартфонго соголо, ого аткарзын деп некегенин канайда оҥдоорыс?.. Баштапкызында, А.Турчак (јаҥныҥ партиязыныҥ иерархиязында экинчи кижи) бери бойы келген бе эмезе оны кем де ийген бе, экинчизинде, јаҥныҥ партиязы В.Тюлентинге не карузыган: албатызынаҥ ырап калган деп пе эмезе јобош, сӧс уккур деп пе, айса болзо, А.Турчак ла оны ийген улус Тюлентин ажыра республиканы јоголторго тургулаган, айса болзо, Алтайды ээленип, тоноп, байыгылаарга тургулаган?.. Какократияныҥ кандыйын А.Бердниковтыҥ 13 јыл башкартузы јарт кӧргӱсти эмес пе?..
С.Танытпасов