Россия Федерациязыныҥ президентиниҥ администрациязыныныҥ Ненецкий автоном округты (мынаҥ ары НАО - ред.) Архангельский областька капшай ла кийдирер деген амадузы бӱтпей калды. Эки таланы бириктирери аайынча референдум быјыл болбос деп "Единая Россияныҥ" генеральный совединиҥ качызы Андрей Турчак кӱӱк айдыҥ 27-чи кӱнинде Нарьян-Марда ӧткӧн партияныҥ округтагы политсовединиҥ јуунында айткан. Бу јуунда јаҥыс ла НАОныҥ удурум башчызы ла единоросторы эмес, а Архангельский областьтыҥ удурум губернаторы Александр Цыбульский де турушкан. Мыныҥ ӱстине јаан јуунныҥ алдында г-н Турчак эки таланыҥ удурум губернаторлорыла кожо ненец калыктыҥ "Ясавэй" ассоциациязыныҥ јаандарыла тушташкан болгон. Јаҥныҥ партиязыныҥ јаан јамылузы Архангельский область ла НАОны бириктери аайынча референдум быјыл болбос деп арга јокто айдынганы јарт. Нениҥ учун дезе кӱӱк айдыҥ 13-чи кӱнинде Архангельский областьтыҥ удурум губернаторы Александр Цыбульский (кандык айдыҥ 2-чи кӱнине јетире Ненецкий автоном округтыҥ башчызы болгон) ле Ненецкий автоном округтыҥ удурум башчызы Юрий Бездудный (кандык айдыҥ 2-чи кӱнине јетире НАОныҥ башчызы Александр Цыбульскийдиҥ баштапкы ордынчызы болгон) эки таланы бириктирип, Федерацияда јаҥы тала тӧзӧӧр иш баштаары аайынча меморандум јарлагылаарда, ого удурлажу тургуза ла башталган. Удурлажу анчада ла Ненецкий автоном округта тыҥ болгон. Нениҥ учун дезе ненецтер эки таланы бириктирер алтам элдеҥ ле озо олордыҥ таҥынаҥ јадар табын бузар ла бойлоры башкарынар чыдузын јоголотор ууламјыла ӧткӱрилип јаткан деп јарт оҥдогылагандар...

2005 јылдаҥ ала 2008 јылга јетире ӧткӱрилген бириктириштерди алзабыс, Коми-Пермяцкий, Таймырский, Эвенкийский, Корякский, Усть-Ордынский Бурятский ле Агинский Бурятский автоном округтардыҥ тун албатыларына комилерге, пермяктарга, долгандарга, ненецтерге, эвенктерге, коряктарга ла буряттарга јакшы экелбеген. Баштапкызында, олор Федерацияныҥ таҥынаҥ талазы болгон табын јылыйткандар, олордыҥ јерлериниҥ адынаҥ "автоном" деген сӧс кырылган ла ороонныҥ Конституциязында да, федерал јасактарда да аҥылалбаган "административно-территориальная единица с особым статусом" деп ат берилген, Таймыр ла Эвенкия дезе, муниципал тӧзӧлмӧ кемине јабызадылган. Экинчизинде, јаҥыртылган, јаанадылган Красноярский, Пермский, Камчатский, Забайкальский крайларда ла Иркутский областьта тун албатылардыҥ јадыны уйадажа берген. Алдында Москвадаҥ акча Коми-Пермяцкий, Таймырский, Эвенкийский, Корякский, Усть-Ордынский Бурятский ле Агинский Бурятский автоном округтарга кӧнӱ келген болзо, јаҥы талалар тӧзӧлӧрдӧ, Москва ла олордыҥ ортозына Перьм, Красноярск, Петропавловск-Камчатский, Чита ла Иркутск тургулап, "особый статусту административно-территориальный единицалардыҥ" акчаларын кезип баштагандары учун јербойында улус јоксырагылай бергилеген. Ӱчинчизинде, јаҥы талалардыҥ тун албатылары бойлорыныҥ јерлеринде ээ болбой баргандар, темдектезе, бӱгӱн олор јерлериндеги бар байлыктарды алдындагызы чылап корыгылап болбойт. Нениҥ учун мынайда болуп турган деп сурак тургуссабыс, оныҥ каруузын биске российский политик, публицист, блогер, орус националист Егор Холмогоров "Если вы посмотрите внимательно на карту России, то обнаружите, что все ресурсодобывающие регионы находятся на территориях автономий малых народов. Все! Ямало-Ненецкий, Ханты-Мансийский, Таймыр, Якутия... Фактически, весь наш крайний Север формально «не русский». <...> Надо отказаться от идеи исключительных прав "малых этносов" на недра. <...> Из кочевки оленей не вытекает право на владение территориями и недрами. Нам вообще нужно отказаться от такого понятия, как "национальные республики" и в качестве первого этапа ликвидировать те образования, где русских большинство" деп јартайт. Тӧртинчизинде, ИНСОРдыҥ (Институт современного развития) эксперттери алдында болгон бириктириштер аайынча шиҥжӱ иш ӧткӱрип, турултазында "запущенный с 2005 по 2008 год процесс объединения регионов не дал ожидаемых властями экономических результатов и в будущем может привести к политическим конфликтам" деп темдектегени бар...

НАО-ныҥ албатызыныҥ кӧп сабазы автоном округты Архангельский областька кийдирерине тургуза ла удурлажу баштаганы билимчилердиҥ политикалык тартыжу керегинде шӱӱлтезин недеҥ де артык керелейт. Социологический опросторло болзо, автоном округта эки таланы бириктирерине јаҥыс ла ненецтер (17,83 процент) ле комилер (8,61 процент) эмес, а орус та албаты (63,31 процент) туруп чыккандар. НАО таҥынаҥ јадар табын ла бойы башкарынар чыдузын јылыйткан кийнинде округта эл јаҥныҥ органдары јабылып, кӧп улус иш јок артарын кажы ла кижи оҥдоп јат ине. Удурлажуны јаҥныҥ партиязыныҥ ("Единая Россияныҥ") турчылары баштап турганы мактулу. Эл јаҥдҥа иштеп турган сайыттар единоростордоҥ база артпайт. Автоном округтыҥ башкарузы референдум аайынча эл-јонныҥ ајаруларын јуур ишмекчи группа тӧзӧӧрдӧ, бу группадаҥ эки таланы бириктирери учун ӱнин јӱк ле бир кижи берген, арткандары ӱндерин "удура" деп бергендер. "Единая Россияныҥ" парламенттеги фракциязы бу ла суракла ӱнбериш ӧткӱрерде, 11 депутаттыҥ 9 база удура болгондор. Г-н Турчак шак бу ӱнбериштиҥ кийнинде Нарьян-Марга учуп турбай. Је ол депутаттарды кичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинде ӱндерин референдум ӧткӱрери учун берзин деп јӧптӧп болбогон, депутаттар Турчакка кӱӱк айдыҥ 26-чы кӱнинде парламентский слушаниеде јӱк идеяны јӧмӧӧр болгондор. Оныҥ да учун кӱӱк айдыҥ 26-чы кӱнинде парламентский слушаниениҥ ордына Цыбульский де, Бездудный да "ВКонтактеде" эки таланы бириктирери "преждевременно" деп угускандар, бу ла кӱн федерал башкару "О создании федеральной подпрограммы развития Архангельской области и Ненецкого автономного округа в рамках программы развития Арктики" деп јӧп јараткан. А кӱӱк айдыҥ 27-чи кӱнинде Турчак Нарьян-Марда "многое было сделано неправильно, власти не посоветовались с людьми, сказали, что темы референдума нет" деп айдып, учурлу суракта улустыҥ санаа-кӱӱнине ајару эдилбегени учун јаманысты таштагар деп сураган.  "Единая Россияныҥ" генеральный качызы НАОдогы удурлажуны бойыныҥ кулактарыла угуп, бойыныҥ кӧстӧриле кӧрӱп, автоном округ референдум учун ӱндерин бербезин јарт оҥдогон. Анчада ла единоростор эки таланы бириктирерин јаратпай тургандарын ачык јетирип, олордыҥ санаа-кӱӱндери, кӧрӱм-турумдары ајаруга алынбаза, партиядаҥ чыгар аргаларын угускандар. Округтыҥ депутаттарын алзабыс, 11 единорос депутаттардаҥ эки ле депутат референдумга удурлашпагандар. Ӧскӧ партиялардыҥ ла јайым 8 депутаттыҥ сегизилези референдумга база удура болгондор. Оныҥ учун "О порядке принятия в Российскую Федерацию и образования в ее составе нового субъекта Российской Федерации" федерал конституциялык јасак НАОдо иштеп болбозы јарттаҥ јарт болгон.

Тургуза ӧйдӧ Москва Ненецкий автоном округты Архангельский областька кийдирип, ондогы албатыныҥ таҥынаҥ јадар табын ла бойы башкарынар чыдузын јоголтор амадузын мынаҥ ары канайдарга турганы јарт эмес... Президенттиҥ администрациязы мынаҥ ары ненецтердиҥ автономиязын "јиир" аргаларды кайдаҥ бедиреери, канайда табары ачык сурак болуп артканча... Јаҥыртылып јаткан Конституцияга "публичная власть" деген оҥдомол кийдирилип јатканы санандырат. Бу ла ӧйдӧ орооныстыҥ тӧс јасагында јаҥы јаҥ керегинде чокым јартамал јок. Оныҥ учун публичный јаҥныҥ учурын ӧскӧ јерлердеҥ бедиреерге келижет. Темдектезе, Википедияда јаҥы јаҥ керегинде "публичная власть – политическая власть господствующего класса, независимо от конкретных государственных форм ее организации и проявления. Обычно публичная власть противопоставляется общественной власти" деп айдылат... Кем билер, президент Владимир Путин публичный јаҥга јединип алза, талаларды бириктирер политиканы канайда апарарын?..

Кӱӱк айдыҥ ортозында "Листок" газетке орус тилле Ненецкий автоном округты Архангельский областька кийдиргени неге экелер аргалузы керегинде санаа-шӱӱлтемди бичиген болгом. Биске, алтайларга, президенттиҥ администрациязы 2006 јылда Алтай Республиканы Алтай крайга кожуп, алтайлардыҥ автономиязын арай јоголтып койбогонын качан да ундыбас керек деп бодойдым. Бичимел газеттиҥ сайтына эки катап "Семен Танытпасов: "Где гарантия, что Кремль не предпримет очередную попытку уничтожения Республики Алтай?" ла "Постоянный обман родного государства очень сильно раздражает" деген бажалыктарлу јарлалган болгон. Бу статьяны бичип јада кӧрзӧм, сайтта баштапкы "Где гарантия, что Кремль не предпримет очередную попытку уничтожения Республики Алтай?" бажалыкты 6 муҥ 107 кижи, экинчи "Постоянный обман родного государства очень сильно раздражает" бажалыкты 631 кижи кычырган эмтир. Текши тооло 6 муҥ 738 кижи. Интернет-телкемде мениҥ бичимелдеримди мындый кӧп улус алдында кычырбаган эди, мыныҥ ӱстине чаазында чыгып турган "Листок" газеттиҥ тиражы 10 муҥ экземпляр болот. Бичимелимди "Если глава республики Олег Хорохордин и председатель парламента Владимир Тюлентин в скором времени не выскажут свои мнения по повторному запуску процесса укрупнения регионов, то смело можно утверждать, что новое объединение Республики Алтай с Алтайским краем – дело времени?.." деген суракла божоткон болгом, је республиканыҥ эки јамылузы орооныста талалар бириктирериниҥ экинчи бӧлӱги Алтай Республиканы табарары эмезе табарбазы аайынча окылу јетирӱ этпедилер...

2006 јылдыҥ орой кӱзинде Улалуда 5 муҥнаҥ ажыра улус турушкан митинг ӧткӱрип, республикабысты корып алганыс, биске кандый да "индульгенция" берип турганы јарт кӧрӱнет. Темдектезе, социальный ла политический географиялар ла талалардыҥ социально-экономикалык ӧзӱми аайынча Россия ичинде эҥ тыҥ специалист, Социальный политиканыҥ јайым институдыныҥ талалык программалар аайынча директоры, экономико-географ Наталья Зубаревич 2011 јылда "привычка видеть страну в "вертикальном разрезе" сыграла с властями злую шутку. В действительности вместо одной России их три или даже четыре: "Первая Россия" – страна больших городов; "Вторая Россия" – страна средних и крупных промышленных городов; "Третья Россия" – это огромная по территории периферия, состоящая из жителей села, поселков и малых городов; "Четвертая Россия" – это республики Северного Кавказа и юга Сибири (Алтай, Тыва)" деп јетирген эди. Бу ла јуукта "Яндекс Дзенде" 346 подписчиктӱ Руслан Викторов Российская Федерация канайда јайрадылар аргалузы керегинде бичимелинде "Есть 3 причины, по которым государство может отделиться от РФ: из-за желания самостоятельно управлять своими природными ресурсами; по национальному признаку; из-за тесных экономических связей с другими странами" деп јартап, "Государства, которые отделятся от России" деп адалган картазын салган. Ондо ол Алтай ла Тываны Россиянаҥ да, Сибирдеҥ де  база туураладып койтыр. 28 јылга шыку журналистикада политикалык темала иштеп, мен Алтайды Сибирдеҥ айрыыр эмезе Россиядаҥ айрыыр деп айткан бир де алтай кижиге туштабадым...

С.Танытпасов