Алтайыстыҥ аймактарында ла јурттарында јуртаган ла бюджеттеҥ ишјал алып турган ӱнбереечилер, ага-карындаштар, эје-сыйындар, эл-тӧрӧгӧн, слерге бӱгӱн ӱстинеҥ тӧмӧн тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинде талдаштарга кыйалтазы јогынаҥ келзин ле ӱнин кыйалтазы јогынаҥ В.Путин учун берзин деген кату некелте болуп турганы кемге де јажыт эмес. Онойдо ок "В.Путин Алтайыстаҥ талдама ӱндер албаза, ол эмезе "республикабысты јоголтып койор", ол эмезе "бюджедисти кезер, акча-манадысты астадар" деп коркыдыштар болуп турганы база бар. Мында, элдеҥ ле озо, айдарга турганым, эл-јонды электорат деп кӧрӧргӧ, албаты-јонды аамай деп бодоорго јарабас болгоны. Эмдиги улус бичикчи, биликчи, олор Интернетке кирип билгилеер, керектӱ јетирӱлерди кайдаҥ ла канайып аларын аайлаар ла кычырганын, кӧргӧнин, укканын бой-бойлорына јалтаныш јогына тӧкпӧй-чачпай јетиргилеп јат. 2006 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 31-чи кӱнинде бу улус Горно-Алтайскта митинге чыккандары учун В.Путин Алтай Республиканы Алтай крайга бириктирип болбоды.

В.Путин 2012 јылда јаҥга ойто келеле, 2003-2008 јылдарда бириктирилген талалардыҥ бирӱзинде де јадын-јӱрӱм јаранбагын кӧрӱп, национально-территориальный ла национально-государственный талаларды јоголтор пландарын кезем токтоткон. Оныҥ да учун 2017 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 14-чи кӱнинде ӧткӱрген текшироссиялык пресс-конференциязында Татарстанныҥ журнализиниҥ калыктар ортодогы колбулар аайынча сурагына В.Путин «Я считаю, что у нас нет никакой остроты в национальном вопросе. Что касается политики укрупнения регионов, то, национальным регионам никто не будет навязывать укрупнения. Никаких планов у государства по слиянию и укрупнению нет и быть не может пока я президент» деп јартын айткан эди. "В.Путин республиканыҥ бюджедин кезер, акча-манадын кызар" деген коркыдышты алзабыс, мынаҥ озо Россия Федерациязыныҥ эки президенти бистиҥ таладаҥ ӧдӱп болбогон учуралдар болгон: 1996 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде Алтай Республикада Г.Зюганов 51,68 процентле баштапкы болгон болзо, Б.Ельцин 43,04 процент алып, экинчи јерде арткан, 2000 јылдыҥ тулаан айыныҥ 26-чы кӱнинде Алтай Республикада Г.Зюганов 42,72 процентле баштапкы болгон болзо, В.Путин 37,89 процент алып, база экинчи јерде арткан. Б.Ельцин де, В.Путин де јаан ороонныҥ президенттери болгоныныҥ ӱстине јаан политиктер ине, а јаан политиктерге ачынарга, айткыланарга јарабас. Олор А.Бердниковтый аамай эмес ине, 2014 јылда бастырага јуук алтай јурттарда экинчи бололо, алтай калыкты «Россияны jийт, тонойт ло Россияга тӱкӱрет», «Путинди саткан, Россияны саткан», «Путинди ашкарган», «Путинди аткарган» деп бурулаарга. Б.Ельцин де, В.Путин де республиканы јаман кӧргӱлебеди, бюджедин де кескилебеди, акча-манадын да блаагылабады, карын да, республиканыҥ социально-экономикалык айалгазын оҥдолторго элкем-телкем иштедилер. Экинчизинде, бюджетти президент тургуспай јат, бюджетти озо баштап таланыҥ Башкарузы, оноҥ федерацияныҥ Башкарузы тургузадылар, оноҥ булардыҥ тургускан бюджедин Госдума јӧптӧйт. Керектиҥ чынын алзабыс, тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинде болотон талдаштардыҥ турултазы Алтай Республиканыҥ ӱнбереечилери ӱндерин кандидаттарга канайда бергендеринеҥ камаан јогынаҥ јарт: баштапкы јерде В.Путин болор, экинчи - П.Грудинин, ӱчинчи - В.Жириновский ле арткандары олорды ээчий. Алтай Республикада кепке базылган 159 муҥ 156 бюллетеньниҥ бастыразын В.Путинге берзебис те, бербезебис те, ол президентке тӱҥей ле ӧдӧ берер. Оныҥ учун ого Алтай Республиканыҥ ӱнбереечилериниҥ кемдерди талдаганынаҥ соок то, јылу да болбос. Ол ок ӧйдӧ Россия Федерациязында да, Алтай Республикада да В.Путинниҥ јеҥӱзин сӱреен тыҥ, чокымдап айтса, бастыразынаҥ тыҥ кӱӱнзеп турган кижи - А.Бердников, нениҥ учун дезе, јайгыда болгон матерщинаныҥ кийнинде, ол президенттиҥ администрациязына "2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ талдаштарында 90 процент ӱнбереечилерди талдаштарга туруштырарым ла олордыҥ 90 процентти ӱндерин В.Путин учун берер" деп молју берген. Бӱгӱн Бердниковтыҥ талдаштардаҥ калбактанып алганыныҥ тӧс шылтагы - "чӧҥӱп јаткан кижи саламнаҥ да тудунар" деген кеп сӧстиҥ јӱрӱмде бӱдӱп јатканы туру, а оныҥ "90х90" деген ижемјизи јӱрӱмде бӱтсе, ого республиканы 2019 јылдыҥ сыгын айына јетире башкарар индульгенция болор. Је, Бердниковко "саткындар" деп бурулаткан, эр ле ӱй улустыҥ алды-ӱстин ле колбуларын тоологон jаман сӧстӧрлӧ айткылаткан, укмал (мал укту деп) канчыкка, чочкого, койго тӱҥейлеткен алтайлар оны јӧмӧбӧскӧ турарда, ол Башкарузыныҥ турчыларыла кожо аймактар, јурттар сайын јорыктап, бастыра проблемаларды аайлаарым, эдерим, тударым, акча бар, чыгарарым, берерим деп тӧгӱнденип турганы ла јаҥныҥ бастыра бар аргаларын тузаланып, бюджеттеҥ ишјал алып турган ӱнбереечилерди кыйалтазы јогынаҥ талдаштарга турушсын ла ӱндерин кыйалтазы јогынаҥ В.Путин учун берзин деп јакып, некеп турганы ол. А.Бердников "90 процент явка ла 90 процент Путин учун" деген молју јӱрӱмде бӱтпезин јарт билер, је ол явканы ла Путин учун ӱндерди јанжыккакны аайынча уурдап аларына иженет. Талдаштарга улус канча ла кире ас келзе, ого ончо ло кире јакшы болор: "келбеген улусла" ол явканы да, В.Путин учун ӱндерди де јураар, кӧптӧдӧр. Је Бердниковтыҥ јакылтазыла мындый керектер эдерге белен турган јурттардыҥ башчыларына ла талдаштар ӧткӱрер участковый комиссиялардыҥ јаандарына Россия Федерациязыныҥ Уголовный Кодексиниҥ "Фальсификация итогов голосования" деп адалган 142.1. статьязында "Включение неучтенных бюллетеней в число бюллетеней, использованных при голосовании, либо представление заведомо неверных сведений об избирателях, участниках референдума, либо заведомо неправильное составление списков избирателей, участников референдума, выражающееся во включении в них лиц, не обладающих активным избирательным правом, правом на участие в референдуме, или вымышленных лиц, либо фальсификация подписей избирателей, участников референдума в списках избирателей, участников референдума, либо замена действительных бюллетеней с отметками избирателей, участников референдума, либо порча бюллетеней, приводящая к невозможности определить волеизъявление избирателей, участников референдума, либо незаконное уничтожение бюллетеней, либо заведомо неправильный подсчет голосов избирателей, участников референдума, либо подписание членами избирательной комиссии, комиссии референдума протокола об итогах голосования до подсчета голосов или установления итогов голосования, либо заведомо неверное (не соответствующее действительным итогам голосования) составление протокола об итогах голосования, либо незаконное внесение в протокол об итогах голосования изменений после его заполнения, либо заведомо неправильное установление итогов голосования, определение результатов выборов, референдума - наказываются штрафом в размере от двухсот тысяч до пятисот тысяч рублей или в размере заработной платы или иного дохода осужденного за период от одного года до трех лет, либо принудительными работами на срок до четырех лет, либо лишением свободы на тот же срок" деп бичилгенин ундыбас керек бодойдым. А.Бердниковты алтайлардаҥ кем де јӧмӧбӧй турган болзо, ол мындый керектерди пландап та, бӱдӱрип те болбозы јарт, је оны ордынчылары, министрлери, комитеттердиҥ ле ведомстволордыҥ башкараачылары, Эл Курултайдыҥ јааны ла депутаттары, аймактардыҥ башчылары, аймак советтердиҥ председательдери ле јурттардыҥ башчылары јӧмӧгилеп јат. Бердниковты бу улус јаан ишјалдарын јылыйтпаска јӧмӧйдилер. Темдектезе, бӱгӱн кичинек деген јурттыҥ башчызы 30 муҥ салковойдоҥ ӧрӧ ишјал алат, јаан јурттардыҥ башчыларыныҥ ишјалдары 50 муҥ салковой болот, аймактардыҥ башчылары ла аймак советтердиҥ председательдери 100 муҥ салковойдоҥ кӧп аладылар. Кош-Агаш ла Улаган аймактар Тӱндӱкке тӱҥейлелгендери учун, бу аймактардыҥ јурт ла аймак башчыларыныҥ ишјалдары, арткан аймактардыҥ јурт ла аймак башчыларына кӧрӧ, 41 ле 36 проценттерге кӧп болот. Иуда Иисусты 30 сребреникке сатканын эске алынзабыс, алтай јурттардыҥ ла аймактардыҥ башчыларыныҥ ишјалы, Иуданыҥ алган акчазына кӧрӧ, чик јок кӧп билдирет. Экинчизинде, Иуда јаҥыс Иисусты саткан, а булар бӱдӱн калыгын саткылаарга јат. Је, алтай аймактардыҥ ла јурттардыҥ башчыларына санаа алынып, садынбай токтой берерге ӧй дӧ, шылтак та бар. Бӱгӱн Бердников кылынып койгон кылыгын билип турганы - оныҥ алтайлар кӧп јуулган јерлер дӧӧн коркып барбай турганынаҥ сезилет. Оныҥ учун ого кажы ла аймактыҥ, кажы ла јурттыҥ башчызы "Слер учун улус ӱндерин В.Путинге бергилебеске јат", "Керек В.Путинде эмес, а Слерде эмтир" деп јартын айдар керек. Карам-кайрал јогынаҥ айдынар ӧй једип келген, нениҥ учун дезе, А.Бердников Москвада алынган "90 процент явка ла 90 процент Путин учун" деген молјузын бӱдӱрбезе, ого иштеерге узак ӧй артпас, бу ла јылдыҥ кӱӱк эмезе ӱлӱрген айында оны иштеҥ јайымдагылап ийгилеер. Ол тушта оныҥ бойыныҥ ордына эмезе Газпромноҥ кижи отургызар, эмезе "не мытьем, так катаньем" А.Донскойды јӧптӧӧр деген амадузы јӱрӱмде бӱтпей калар эди. Ордына оныҥ эмес кижи келзе, канча јылдарга уурдангандары илелене берер деп ол тыҥ коркыйт. Экинчизинде, алтай аймактардыҥ ла јурттардыҥ башчыларына А.Бердниковтыҥ алтай калыкка эткен каршузын сананар, шӱӱр керек болуп јат. Керектиҥ јарттын айтса, А.Бердниковтоҥ каршулу башчы бисте качан да болбогон. Темдектезе, 1964-1978 јылдарда Горно-Алтайский автономный областьты башкарган Н.Лазебныйдыҥ Областной национальный школды јабарга сананганын эмезе 1997-2001 јылдарда республиканыҥ башчызы, башкаруныҥ председатели болгон С.Зубакинниҥ Алтай Республиканыҥ Конституциязын Россия Федерациязыныҥ Конституционный Јаргызына бергенин А.Бердниковтыҥ алтайларды јарганыла канайып та тӱҥейлеп болбозыҥ ине. Ол ло Зубакинле тартыжып турган ӧйлӧрдӧ бисте "Алтай калыктыҥ Курултайы" деп адалган јондык башкарту болгон, эмди ол башкарту кайда, оны кем јоголткон? Алдында алтай политиктер бой-бойлоры биригип, С.Зубакинниҥ де, М.Лапшинниҥ де јастыраларын ого-бого согултып, тартышкылап тургулайтан. А.Бердников башкарганынаҥ ала андый керектер јылыйган, нениҥ учун дезе, ол алтай политиктерди биригип болбос эттире јарып койгон. Алтай политиктерди бой-бойлорына тукуруштырары - оныҥ сӱӱген эп-сӱмези. Ол јаҥга келеле ле, милицияда иштегени ле чылап, алтайлардаҥ "осведомитель", "доносчик", "сексот", "информатор", "стукач", "агент" дейтен улустар таап, олордыҥ алтай политиктерге јууган компроматтары учун акча тӧлӧгӧн. Бу компроматтар А.Бердниковко, элдеҥ ле озо, алтай политиктерди кӱрчекке илдиртип аларга керек болгон. Бюджеттиҥ акчазын эмеш уурдап ийген алтайактар "кара папкага" калт этире киргендерин бойлоры да билгилебей калгылаган. Бу улустыҥ бӱгӱн Бердниковко удура кӧрбӧй, улу тынбай тургандарыныҥ ла "бӱдӱр" ле деген јакылтазын бӱдӱрип јаткандарыныҥ шылтагы мында эмей. Оныҥ учун олордыҥ Алтайы, албатызы учун айдынарын качан да сакып болбозыбыс. Бӱгӱн олордыҥ эмеш ас акча уурдагандары уурчы деп айттыртарынаҥ уйаладылар, эмеш кӧп акча уурдагандары тӱрмеге отурарынаҥ коркыйдылар, бот, ондый уйалар јӱстӱ. коркор јӱректӱ улус туру. Мыныҥ ӱстине А.Бердников кем кемге ле кандый компромат бергенинеҥ јажыт этпейт, алтайлар бой-бойлорын јишсин деп саткындарын ӧнӧтийин де садып турган учуралдар болгон. Темдектезе, бир ӧйдӧ "молодые тигры" деп адаткан јиит алтай политиктерди ол онойып ла јарды, бой-бойыла согуштырды. Мынаҥ озогы бичимелимде "А.Бердников бойыныҥ ордына алтай кижи качан да арттырбас. Темдектезе, бу ла jайгыда президенттиҥ администрациязы оныҥ ордына тургузарга ого бир канча алтайлардыҥ кандидатураларын адаарда, А.Бердников олордыҥ бирӱзин де jаратпаган. Тегин jаратпаган болзо, база болор эди, jе, ол бу улусты "националисттер" ле "коррупционерлер" деп jабарлайла, "кемизи де башчы болор аргазы jок" деп jамандап койгон" деп бичиген эдим. А.Бердников бойыныҥ ордына алтай кижини арттырар кӱӱндӱ болгон болзо, јуучыл, черӱчил улустаҥ кижи керек болзо, С.Карамаевти, алдында ФСБ-ныҥ Алтай Республикадагы јааны болгон, эмезе эл-јон ортодо рейтинги јаан политик керек болзо, Р.Букачаковты, бӱгӱнги Госдуманыҥ депутады (2016 јылдыҥ талдаштарында алтай да, орус та, казах та электораттаҥ теҥ-тай ӱндер алган кандидат), эмезе иш-тошты чыҥдый билер ченемелдӱ сайыт керек болзо, А.Тюхтеневти (алдында ар-јӧжӧӧ аайынча республикада да, федерацияда да каруулу башкараачы болгон) не адабаган? Ол бу кижилердиҥ бирӱзин де кӧдӱрбеди, айдарда, ондо алтайларды кӧдӱрер кӱӱн јок. Темдектезе, А.Тюхтенев јананаҥ айдар болзо, Бердников оны кӧдӱрердиҥ ордына, карын да, кӧмӧ басканы јарт кӧрӱнет: 2006 јылдыҥ чаган айында Алтай Республиканыҥ Башкарузында экономиканыҥ сурактарыла иштеер баштапкы ордынчы эдип алала, удабай ла иштеҥ чыгарды, 2011 јылдыҥ тулаан айында федерал јерлерди ле ар-јӧӧжӧни республика кеминде тузаланарга бербей турган деп јабарлап, Россия Федерациязыныҥ ар-јӧӧжӧзиниҥ Алтай Республикадыгы јааны болгон јамызынаҥ чыгарды, 2013 јылдыҥ сыгын айында Алтай Республиканыҥ Башкарузында социальный сурактарла иштеер баштапкы ордынчы эдип алала, удабай ла иштеҥ база чыгарды. Мениҥ санаамла, ол мынайда республиканы једимдӱ башкаргадый јаан политикти ӧнӧтийин чӧҥӱрген. А.Бердниковтыҥ алтай калыкка эдип койгон каршуларыныҥ база бир темдектегедийи - Горно-Алтайскта №7 национальный школды тутпаганы болуп јат. Он јылдаҥ ажыра иштейле, ол бу школды не туттырпаганы кайкамчылу? Мениҥ санаамла, ол №7 национальный школды ӧнӧтийин туттыртпаган? Темдектезе, В.Путин 2011 јылдыҥ сыгын айында, ӱчинчи катап талдаштарга барар алдында "За пять лет построим не меньше 1 000 школ, за это же время не должно остаться ни одной школы в аварийном состоянии" деп айткан болгон, а 2015 јылда А.Бердников "В этом году В.Путиным было дано поручение о финансировании строительства школы-гимназии №7 на 500 мест в Горно-Алтайске" деп мактанган болгон... Је, јаҥы школ эмдиге јок, балдар аварийный школдо ӱренет...

С.Танытпасов